Վազգեն Ա կաթողիկոսը ծնվել էր մեծ, մնաց մեծություն և անցավ անմահների շարքը: 1990 թ. էր, հանդիպում էր Վազգեն Ա կաթողիկոսի հետ, որը խոստացել էր խոսք ասել «Հոգեզարթնում» հեռուստատեսային հոգևոր նոր ֆիլմի մասին: Վեհափառ հայրապետը իրեն հատուկ գեղեցիկ ժպիտով ընդունում է հյուրերին եւ պաշտոնական մասի ավարտից, հյուրասիրությունից ու փոքրիկ զրույցից հետո խնդրում է անջատել տեսախցիկը ասելով, որ հետաքրքիր պատմություն է անելու, այնպիսի բան, որ երբեք ոչ մի տեղ չեն լսի:

Այսօր տպարանից ստացվել է Վլադիմիր Պետրոսյանի «ՄՈՍԿՎԱՅԻ 1921 Թ. ՄԱՐՏԻ 16-Ի ՌՈՒՍ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ» նոր աշխատությունը։ Ստորև ներկայացվում է գրքի «Հեղինակի Կողմից» առաջաբանը։

Նախ, այն մասին, թե ինչպես է առաջացել հայ ազատագրական շարժման մեջ արևմտյան կողմնորոշումը։

Որբանոցից փախած Օնիկը (Շիրազը) տղաների հետ հաճախ էր պտտվում շուկայում՝ ուտելիք գտնելու հույսով։

Նա պարզապես «մարդկային մի խմբից մյուսին երեխաների բռնի հանձնում» է կատարել Հակառակ հայաստանյան որոշ գիտնականների ենթադրություններին, թե Հայոց ցեղասպանությունը լիարժեք ուսումնասիրվել է, և հայ պատմագրությունը սպառիչ պատասխան է տվել բոլոր հարցերին, դրանցից շատերն առ այսօր բաց են մնում:

Արդեն երկու դար Րաֆֆին կարողանում է իր ստեղծագործություններով ընթերցասիրության կայծեր նետել մարդկանց սրտերում և ոգեշնչել

1967 թ. աշնանը մասոնական կազմակերպությունների վերաբերյալ որոշ մերկացումներ կատարած «Ենի Ստամբուլ» թերթում Թալեաթ փաշայից բացի, որպես մասոններ նշված են նաև երիտթուրքերի իշխանության շրջանում կայսրության ֆինանսների հայտնի նախարար Մահմեդ Ջավիդ բեյի, Անկախության ատյանի ընդհանուր դատախազ Նեճիպ Ալիի և այլոց մասին։

1915 թ. ապրիլի 24-ին սկսեցին հայերի կոտորածը: 50-60 ձիավորներով մտնում էին և պաշարում գյուղերը: Մի քանի հոգով, ցուցակը ձեռքներին տներից հանում էին տղամարդկանց: Թևերը կապած հավաքում էին գյուղի կենտրոնում: Տասնվեց տարեկանից մինչև 100 տարեկանը բոլորին հավաքում էին, քշում, տանում էին գյուղից դուրս, որևիցե մի ձորի մեջ կոտորում էին, հետո՝ հաջորդ գյուղը: Հերթը եկավ մեր գյուղին: Տղամարդ չկար, հորս բանտարկել էին, հորեղբորս զինվոր էին տարել: Հորս օգնում, բանտից փախցնում են: Բանտապետը ծանոթ է եղել հորս: Ասել էր. «Զաքար քեյա, այս գիշեր ձեզ տանում են սպանեն: Դու ինձ շատ լավություն ես արել: Ես ուզում եմ քեզ մի լավություն անեմ, բանտից դուրս հանեմ: Գնա´, կազատվես, քո բախտից, չես ազատվի, էլի քո բախտից: Ես իմ լավությունը կանեմ»: Եվ գիշերը դուրս է հանում հորս, բարի ճանապարհ մաղթում: Հայրս բանտից դուրս գալուց հետո մտածում է, ու՞ր գնալ, ու՞մ դիմել, ճամփա է ընկնում դեպի տուն: Ճանապարհին հանդիպում է ասքյարներին, որոնք գալիս էին դեպի մեր գյուղ: Երբ հորս են տեսնում, կանչում են. «Գավուր, ու՞ր ես փախչելու, արի էստեղ»: Հայրս ստիպված մոտենում է: «Ասա տեսնենք ու՞ր ես գնում այս ժամին»: Հայրս մտածում է, թե ի՞նչ ասի, որ սրանցից պրծնի. «Օսման բեկն ինձ կանչել է, պիտի գնամ նրա մոտ»: Սրանք չեն հավատում: Մեկն ասում է.«Եկեք սրան սպանենք», մյուսը. «Դարձնենք -տանենք իրենց գյուղ», սկսում են վիճել: Մեկը, թե՝ փողերը հանի, մյուսը՝ ոսկի ժամացույցը, մյուսը, թե. «Ժամացույցն ինձ տուր»: Հայրս ասում է. «Ինձ մի´ սպանեք, ինչ-որ ունեմ, ձեզ կտամ»: Վերջապես մեջները մի բարի մարդ է լինում, ասում է. «Այ ջանըմ, մեկ է սրան սպանելու են, ինչու՞ մենք մեղքի տակ մտնենք, փողերը կառնենք, թող գնա»: Համաձայնվում են, ինչքան ոսկի կար մոտը, ժամացույցը տալիս է: Մեկը հագի ժակետն է ուզում, հանում տալիս է: Այդպիսով հազիվ ձեռներից պրծնում է: Հասնում տուն:

Դուռեն չկարողացավ մատներով հողը փորել և միայն խճերով շտապ ծածկեց սովից հենց նոր մահացած աղջկա դիակը: Մի մազափունջ հասցրեց կտրել ու գրպանում պահել: ՈՒզում էր երկնքին նայել ու էլի փառք տալ, որ գերդաստանի քառասուն հոգուց գոնե տղան փրկվել է, բայց օդում աչքերը սառեցին։ Ձորաբերանով դեպի իրեն էին արշավում մի քանի ասկյար: Դուռեն տղային շտապ թաքցրեց մացառուտում, թաշկինակը մտցրեց բերանը, որ ձայն չհանի: Հետո սկսեց ավելի դանդաղ քայլել, իբր չի նկատել ասկյարներին:

Մեծանուն գիտնականը, տարիների անխոնջ աշխատանքի շնորհիւ, գիտական նոր մակարդակի բարձրացնելով եւ բազմակողմանի խորքային քննութեան ենթարկելով Հայոց ցեղասպանութեան իրողութեան ուսումնասիրութիւնը, իր աշխատութիւններում առաջադրում է նոր հիմնահարցեր ու հարցադրումներ։ Նրա իւրաքանչիւր հետազօտութեան վերնագիրն ինքնին համապարփակ գիտաբանական սահմանում է։ Եթէ համառօտ ուրուագծենք Տատրեանի հետազօտութիւնների ընդգրկած ժամանակագրութիւնը, ապա, ինչպէս ցոյց է տալիս նրա՝ 1995 թ. լոյս տեսած «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը. էթնիկ հակամարտութիւն Պալկաններից մինչեւ Անատոլիա եւ Կովկաս» կոթողային ուսումնասիրութիւնը, ցեղասպանագէտը քննութեան է ենթարկել XIX դարում Հայկական հարցի ծագման պատմաքաղաքական հանգամանքները, այդ շրջանում եւրոպական տէրութիւնների կողմից Օսմանեան կայսրութեան ազգերի ինքնագիտակցութեան արթնացման խթաններն ու նպատակները, որոնք եւս էապէս սրել են հայ-թուրքական հակամարտութիւնը։ Նախացեղասպանական այդ միջավայրում էր, որ ապդուլհամիդեան վարչակարգը 1894–1896 թթ. իրականացնում է հայերի զանգուածային կոտորածները։ Պատմաբան-ցեղասպանագէտի բնութագրմամբ՝ «Սասունից մինչեւ Կոստանդնուպոլիս, այնտեղից էլ մինչեւ շրջաններ թէ՛ մարդկային, եւ թէ՛ նիւթական ոչնչացման կայուն աճ էր նկատւում, եւ ջարդերի այս աւելացումներն են հասցնում Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում տեղի ունեցած ցեղասպանութեանը, որն այդ կոտորածների գագաթնակէտն էր։ Իսկ կոտորածների հիմնական մեխանիզմն այն է, որ դրանց պատասխանատուները